احسان و نیکوکاری
مهم ترین جزء ایمان
احسان و نیکوکاری، یکی از اصول اساسی ارزش ها در جامعه اسلامی است. براین اساس، خداوند در قرآن همگان را به انجام آن فرمان داده و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله این آیه را جامع همه ارزش ها دانسته است. مرحوم علامه طباطبایی رحمه الله نیز می نویسد: «احسان، یعنی نفع و نیکی رساندن به دیگران، بدون انتظار پاداش متقابل و جبران نیکی؛ به گونه ای که در نیکی فزون تر و شایسته تر عمل کرده و در بدی در مرتبه ای پایین تر پاسخ دهد، یا اینکه به دیگران خدمت کند بی آنکه در انتظار پاداش باشد». آنچه از آیات قرآن به دست می آید این است که احسان، نوعی گذشت از حق شخصی و ایثار است. به همین دلیل مولای متقیان، علی علیه السلام می فرماید: «مهم ترین جزء ایمان، احسان به مردم است.»
احسان در مکتب علوی
در جامعه ای که بر مبنای الگوی اسلامی و مکتب علوی تشکیل شده است، مسلمان نمی تواند در برابر نیازها و گرفتاری های برادران دینی خود بی تفاوت باشد، بلکه با احساس مسئولیت، در پی کمک و رفع مشکلات آنان خواهد بود. تا آنجا که در سخنان امامان معصوم علیهم السلام ، کمک به برادر دینی، با صد مرتبه طواف واجب خانه خدا برابری می کند. بر همین اساس، پس از اجرای حکم خدا و پیاده کردن احکام الهی، خدمت به محرومان، از شیرین ترین عبادت ها و سنت پیامبر و معصومان علیهم السلام بوده است.
گذرگاهی برای آخرت
دنیا، ظاهری فریبنده دارد؛ در حالی که محتوای آن رنج و سختی است و همیشه در حال گذر است و هیچ آسایشی برای انسان نمی آورد، مگر اینکه رنج و مشقتی در آن نهفته باشد. با این حال، گاه زینت های دنیا چنان آدمی را می فریبد و او را به خود مشغول می کند که از توجه به خلق خدا غافل می شود. انسانی که فقط خود را می بیند، زیبایی و لذت نیکوکاری را درک نمی کند.
مزرعه آخرت
بسیار شنیده ایم که دنیا، مزرعه آخرت و سرایی زودگذر است. آیا در مزرعه مان بذر محبت و احسان کاشته ایم که فردا از آن بهره ببریم؟ مگرنه اینکه با نیکوکاری و بذل و بخشش از مال حلال، می توان شرافت و بزرگی در دنیا و فضیلت و رستگاری روز قیامت را به دست آورد. پس درنگ جایز نیست. امروز روز احسان است و زمان بخشش و چشمان مضطرب هزاران نیازمند به دستان من و توست.
معامله ای پر سود
خداوند در قرآن می فرماید: «متاع زندگی دنیا در برابر آخرت، جز اندکی نیست» و در جای دیگر می فرماید: «همانا زندگی دنیا، مانند آبی است که آن را از آسمان فرو فرستادیم». چیزی که از این آیات به دست می آید، این است که مال و فرزندان و هر چه در دنیا در اختیارمان است، همچون متاعی ناچیز است که در زندگی باید با آنها تجارت کنیم، آن هم تجارتی پرسود؛ تجارتی که حیات طیبه در دنیا و سعادت ابدی در سرای جاودان را در پی دارد. البته این تجارت، جز با احسان به دیگران به دست نمی آید. مَثَل مال چون آب است که تا وقتی به قدر نیاز وحاجت باشد نعمت است، ولی چون از حد بگذرد، سبب طغیان و کفران نعمت است. مال هم اگر انفاق شود و جریان یابد و در راه صحیح صرف گردد، صاحبش پسندیده است و اگر امساک شود و روی هم انبار گردد، صاحبش مذموم و ناپسندیده خواهد بود.
بوی بهشت
این روزها بوی بهشت به مشام می رسد و اگر چشم بصیرت را باز کنیم، می بینیم که این رایحه خوش از کمک به نیازمندان است که بهشت و نعمت ابدی و سعادت جاودانه را برای اهلش نوید می دهد؛ چنان که امام صادق علیه السلام می فرماید: «هر مسلمانی که حاجت برادر مسلمان خود را برآورده سازد، خداوند می فرماید: پاداش این اقدام تو به عهده من است و هیچ پاداشی جز بهشت برای تو راضی نمی شوم». امام علی علیه السلام نیز فرموده است: «رساترین چیزی که به وسیله آن می توانی رحمت خدا را برای خود جلب کنی، این است که در باطن در مورد همه مردم خیرخواه و مهربان باشی.»
حق مال
امام سجاد علیه السلام می فرمایند: «حق مال این است که آن را در راه خدا خرج کنی، و حق انفاق در راه خدا این است که بدانی انفاق همچون پس انداز توست نزد پروردگارت، و امانتی است که نیاز به شاهد ندارد. اگر این را دریابی، به امانت هایی که در نهان بسپاری مطمئن تر خواهی بود تا امانت های آشکار. در هر حال این بخشش، رازی است میان خدا و تو، بدون حاجت به شاهدی که بشنود یا ببیند. نباید بر هیچ کس منت گذاری؛ منت، بخشش را معیوب می کند و دلیلی است که تو آن را برای خود نیندوخته ای.»
وظایف مسلمانان
انسان ها در جامعه در مورد یکدیگر وظایفی دارند. مسلمان متعهد خود را در خصوص برادران دینی مسئول احساس می کند. امام صادق علیه السلام به یکی از یارانش می فرماید: «آنچه برای خود دوست می داری، برای برادر دینی ات هم دوست بدار و آنچه برای خویش ناخشنود می دانی برای او هم ناخوشایند بدان». یکی از بزرگ ترین تکالیف ما در مورد برادران دینی مان، کوشش در برطرف ساختن نیاز مؤمنان و مشکلات ایشان است. این کار بالاترین حق انسانی ما به شمار می آید.
تا توانی به جهان خدمت محتاجان کن
به دمی یا درمی یا قلمی یا قدمی
رسیدگی به نیازمندان
بیا تا مونس هم، یار هم، غمخوار هم باشیم
انیس جان هم، فرسوده بیمار هم باشیم
شب آید، شمع هم گردیم و بهر یکدیگر سوزیم
شود چون روز، دست و پای هم، در کار هم باشیم
دوای هم، شفای هم، برای هم، فدای هم
دلِ هم، جانِ هم، جانانِ هم، دلدارِ هم باشیم
احسان و مردمداری، اخلاق زیبنده مسلمانی است که می خواهد از الگوهای دینی و ارزش های مکتبی الهام گیرد و زندگی اسلامی را به وجود آورد. مردم، به ویژه گرفتاران و دردمندان، نیازمندِ رسیدگی و کمک اند. پرسیدن از گرفتاری ها و مشکلات دیگران و تلاش در برطرف ساختن آنها، نه تنها دروازه دل ها، بلکه درهای بهشت و رحمت الهی را به روی انسان می گشاید.
محبوب ترین عبادت ها
اسلام می خواهد که روابط اسلامیِ سالم و سازنده در بین مؤمنان برقرار باشد؛ از این رو، بخش مهمی از توصیه های معصومان علیهم السلام در این باره است. رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید: «قسم به آن کس که جانم در دست اوست، وارد بهشت نخواهید شد مگر آنگاه که ایمان آوردید، و ایمانتان درست و استوار نیست مگر آن گاه که یکدیگر را دوست بدارید». بنا به فرموده امام باقر علیه السلام «محبوب ترین عبادت ها، به دست آوردن دل مؤمن و شاد کردن اوست». پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله هم در این مورد می فرماید: «هنگامی که در دل مؤمنی مسرت ایجاد شود، آدمی به برترین و نزدیک ترین مقام خود به نزد خدا دست می یابد.»
اهمیت احسان
از رسول خدا صلی الله علیه و آله در مورد معنای شاد کردن مؤمن پرسیدند، حضرت فرمود: «غرض سیر کردن او، از میان برداشتن دشواری و رنج او و قضای دین اوست». امام باقر علیه السلام نیز در حدیثی می فرماید: «از حق مؤمن بر مؤمن، سیر کردن شکم او، پوشاندن بدن او و از میان برداشتن رنج و دشواری و قضایِ دین اوست. نیز اینکه پس از مرگ، سرپرستی خانواده و فرزندان او را برعهده بگیرد و به آنها محبت کند». همه این سخنان گهربار، بر اهمیت نیکوکاری به برادران و خواهران نیازمند تکیه می کند؛ تا آنجا که به فرموده پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله «کسی که از این کار روی بگرداند و به فکر دیگران نباشد، مسلمان نیست». نیز از ایشان است که: «مؤمنان همواره در برآوردن نیازهای دیگران حریص هستند.»
مسابقه نیکی ها
امام صادق علیه السلام به یاران خود می فرمود: «در خیر رساندن به برادران خود و نیکی به آنها مسابقه بدهید و اهل نیکی و خیر به مردم باشید؛ چرا که برای بهشت دری است به نام معروف و تنها کسانی از این در وارد بهشت می شوند که در دنیا به کار خیر مشغول بوده اند. هرگاه بنده ای به دنبال برطرف ساختن حاجت برادر مؤمنش حرکت می کند، خداوند دو فرشته را بر او می گمارد که یکی از چپ و دیگری از راست برای او از پروردگارش استغفار می طلبند از خدا برآورده شدن نیازهایش را می خواهند». سپس حضرت فرمود: «به خدا قسم رسول خدا صلی الله علیه و آله به هنگام برآوردن حاجت مؤمن، از خود آن فرد خوشحال تر بود.»
ارزشمندتر از طواف کعبه
یکی از یاران امام صادق علیه السلام نقل می کند: نزد آن حضرت نشسته بودیم که یکی از اهالی مکه وارد شد و برای رفتن از مدینه به مکه چهارپایی طلبید. امام به من فرمود: برخیز و به برادر مؤمنت کمک کن. برخاستم و با او حرکت کردم و چهارپایی برایش کرایه کردم. هنگامی که به خدمت امام برگشتم، حضرت پرسید: در مورد حاجت برادر مؤمنت چه کردی؟ پاسخ دادم: پدر و مادرم به فدایت! خدا حاجت او را برآورد. حضرت فرمود: «کمک به برادر مؤمن، از یک هفته طواف به در خانه خدا در نزد من دوست داشتنی تر است.»
باید شتافت
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «کسی که فریاد یاری طلبی مسلمانی را بشنود و پاسخش ندهد، مسلمان نیست». امروز فریاد بی صدای زنان و کودکان نیازمند از چادرهای مستقر در خیابان ها برای جمع آوری احسان من و تو به گوش می رسد. باید شتافت تا مسلمانیِ خود را اثبات کرد؛ مگرنه اینکه در اسلام اصل بر کمک رسانی و همدردی با برادران مؤمن است. باید شتافت، در اعمال خیر از یکدیگر پیشی گرفت و خود را از آتش دوزخ رهاند؛ زیرا امام صادق علیه السلام می فرماید: «تلاش در برطرف ساختن نیازهای دیگران، موجب ناراحتی شیطان و سبب نجات از آتش و ورود به بهشت است .»
پیمان برادری
قرآن کریم می فرماید: «مؤمنان با یکدیگر برادرند. پس میان برادران خود اصلاح کرده، تقوا پیشه کنید؛ باشد که مشمول رحمت او شوید». برادری دینی، تنها امری عاطفی و درونی نیست، بلکه مسئولیت آور است و در عرصه های فردی و اجتماعی نمود عملی دارد. دین اسلام برآورده کردن نیاز برادران مؤمن را رحمت الهی می خواند. امام کاظم علیه السلام دراین باره فرموده است: «نیاز برادر مؤمن به مؤمن دیگر، رحمتی است که خدای تبارک و تعالی به سوی او فرستاده است. پس اگر آن را بپذیرد، به ولایت ما پیوند می خورد و البته ولایت ما هم به ولایت خدا پیوسته است.»
تعاون و همیاری
انسان برای آسایش و آرامش خود نیازمند دیگران است و همین نیاز او را به مشارکت با دیگران تشویق می کند؛ دیگرانی که در اسلام از آنها با عنوان برادران دینی یاد شده است. البته برادری دینی، امری لفظی و تشریفاتی نیست، بلکه آثاری دارد که از جمله آن تعاون و عهده داری امور همدیگر است. هر توانمندی می تواند با به عهده گرفتن امری از امور جامعه و کمک به نیازمندان، در اداره و تأمین اجتماع سهیم باشد. فرصتی مناسب برای آراسته شدن به این صفات والای اخلاقی و دینی است.
مایه عزت
خداوند در قرآن می فرماید: «هیچ چیزی را انفاق نمی کنند… مگر اینکه در حساب ایشان نوشته شود، تا خداوند به نیکوترین صورت برای کارهایی که انجام داده اند به ایشان پاداش دهد». علامه طبرسی در مورد مفهوم این آیه می نویسد: «مقصود آیه این است که در راه های خیر و نیکوکاری هر خرجی بکنند، اندک یا بسیار، اگر به قصد عزت یافتن دین خدا و سود رسانی به مسلمانان و تقرب پیدا کردن به خدا باشد، به نیکوترین شکل به پاداش خواهند رسید. نیز آنچه بر ثروتمندان واجب است اینکه، فزونی اموال خویش را برای عزت یافتن دین خدا و به سود مسلمانان برای هدف های فردی و اجتماعی، از جمله دستگیری از نیازمندان مصرف و انفاق کنند. پس اگر چنین نکنند، به عزت دین و حیثیت و قوام مسلمانان آسیب رسانده اند.»
عوض در دنیا و آخرت
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «ندا دهنده ای هر شب چنین ندا سر می دهد که: خدایا، به انفاق کننده عوض ده، و منادی دیگری چنین می گوید: خدایا، مال بخیل را تلف کن». ایشان در جای دیگری می فرماید: «هر کار خیر و نیز مالی که شخص به واسطه آن آبروی خود را حفظ کند، صدقه است. همچنین خداوند ضامن مال خرج شده مؤمن است و جای آن را پر می کند، مگر آنکه در راه معصیتی مصرف شده باشد.»
اینک زمان معامله است؛ با بهترین سود و بهره جاودانی و سرمایه گذاری برای وقتی که همه محتاج اعمال نیک اند؛ چنان که در روایات آمده است: «هر کس به هنگام کار خیری هزینه ای صرف کند، خداوند عوض آن را در دنیا و دو چندان در آخرت به او می دهد.»
شکرگزاری
زبان از شمارش نعمت های الهی کوتاه و قلم از نگارش آن عاجز است. اما اینک زمان شکر و سپاس از همه نعمت های الهی است؛ زمانی که اگر دست هایمان بر سر نیازمندان کشیده نشود و دل های مهربانمان به خاطر کودکان نیازمند نتپد، هیچ گاه از زمره شاکران نخواهیم بود ؛ چرا که مولای متقیان، امام علی علیه السلام فرموده است: «شکرگزار نعمت خدا نخواهد بود، مگر آن کس که دست دهنده و بخشنده داشته باشد.»
خودت را دریاب
چقدر دلت برای خودت می سوزد؟ چقدر به فکر خودت هستی و چقدر برای خودت خرج می کنی؟ شاید تو هم در هیاهوی شهر و در تلاطم امواج خسته گم شده ای و فرصت نداری به خودت فکر کنی. اما زمانی را به خاطر آور که همه از اطرافت دور می شوند و به خانه هایشان پناه می برند و آن وقت تو می مانی و خودت و نمی توانی حتی لباسی که بر تن داری از دنیا ببری. امام علی علیه السلام می فرماید: «هیچ چیز از دنیای کسی از خود او نیست، مگر آنچه برای آخرت خویش انفاق کرده باشد». ایشان در جای دیگر می فرماید: «خودت وصیّ خود باش و با مالت همان کار را بکن که دوست داری پس از تو بکنند». پس خودت را دریاب و به خود بیندیش.
توجه به نیازمندان
یکی از مهم ترین تعالیم فردی و اجتماعی در اسلام و بلکه همه ادیان، رسیدگی به بینوایان و بیچارگان است. در متون دینی و به ویژه قرآن کریم، از یکسو توصیه و تشویق فراوان درباره رسیدگی به نیازمندان صورت گرفته، و از سوی دیگر با کلامی تند درباره کسانی که به این موضوع بی توجه هستند سخن به میان آمده است؛ چنان که یکی از عوامل جهنمی شدن جهنمیان این است که به اطعام نیازمندان نمی پرداختند. امام علی علیه السلام در آخرین روزهای زندگی، اطرافیان را درباره نیازمندان و درماندگان سفارش کرد و فرمود که نیازمندان را هم در زندگی و آسایش خویش شریک گردانند.
توشه راه
روزی ابوذر در کنار کعبه به پا خاست و مردم را چنین موعظه کرد: «هر گاه یکی از شما بخواهد راهیِ سفر شود، به اندازه کافی توشه برمی دارد. ای مردم، هشیار باشید، سفر روز قیامت در پیش است. آیا نمی خواهید توشه راه بردارید؟» مردی از میان جمعیت گفت: ما را پند ده که چه توشه ای برگیریم؟ ابوذر در پاسخ فرمود: «روز قیامت گرسنگی و تشنگی بسیار شدید است، از شدت گرما روزه بگیر تا توشه آن روز باشد. چه بسا سخن نیکی که می گویی، یا صدقه ای که به درمانده ای می دهی، تو را از آن سختی نجات دهد. ثروت دنیا را دو قسمت کن؛ نیمی را برای خانواده خرج کن و نیم دیگر را برای آخرت خویش پیش فرست. جز این دو قسمت مال و ثروت سودی ندارد و بلکه زیان می رساند. سخن گفتن را هم دو قسمت کن ؛ سخنی برای به دست آوردن روزی حلال و سخنی برای آبادانی آخرت. سخن سوم را رها کن که نه تنها سودی ندارد، بلکه زیان می رساند.»
احسان در گفتار امام علی علیه السلام
در وصیت نامه مولای متقیان آمده است که آن حضرت فرزندان و پیروان خویش را به دوستی و مهربانی سفارش می کند و می فرماید: «فرزندان دلبندم، به شما سفارش می کنم که به یکدیگر بپیوندید، به هم بذل و بخشش کنید، از نیکی کردن به یکدیگر غافل نمانید… و در نیکی و تقوا با یکدیگر همکاری کنید و در گناه و دشمنی دست به دست هم ندهید». ایشان در جای دیگر خطاب به یاران خویش می فرماید: «پشتیبان و یاور یکدیگر باشید. به هم مهر و عطوفت بورزید و با مال، به یکدیگر بذل و احسان کنید.»
سهم نیازمندان
امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: «نعمت های الهی در اختیار برخی از بندگان قرار می گیرد تا به دیگران هم از آن بدهند. اگر در این امر کوتاهی ورزند، نعمت الهی از آنان گرفته می شود و در اختیار دیگران قرار می گیرد». ایشان در جای دیگر می فرماید: «خداوند در میان اموال بی نیازان، سهمی برای نیازمندان قرار داد و پرداخت آن را بر ایشان لازم دانست. خدا فرمود: همه دارایی ها از آنِ من است و نیازمندان نان خوران من اند و توانمندان وکیلان من، و کسی که در برابر دستگیری نیازمندان کوتاهی کند، داخل جهنم خواهد شد.»
آثار و برکات احسان
احسان و نیکی به دیگران، مانند دیگر اعمال نیکو آثار و برکاتی چون ایمنی از خطرات قیامت، خشنودی خداوند و ثوابی معادل رزمندگان و شهیدان بدر و احد به همراه دارد. امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید: «اگر از منزلت مؤمن در پیشگاه خدا آگاه باشید، در برآوردن حاجت او کوتاهی نخواهید کرد». نیز از ایشان است که: «هر کس مؤمنی را شاد کند، پیامبر اکرم را شاد کرده و برآوردن حاجت مؤمن، مایه دفع بیماری هایی از قبیل جنون، جذام و پیسی است». مقدس اردبیلی، فقیه نامدار شیعه نیز در یکی از کتاب هایش می نویسد: «کسی که در پی حاجت و رفع نیاز برادر دینی اش باشد، خداوند متعالی نیز در صدد رفع نیازمندی های او خواهد بود.»
نصرت الهی
یکی از آثار بخشش و احسان به نیازمندان، نصرت الهی است که در دنیا و آخرت شامل حال آدمی می شود. همچنین، مورد شفاعت پیامبر صلی الله علیه و آله قرار می گیرد و دعایش نیز مستجاب می شود. در حدیث آمده است: «هر مؤمنی که مشکل برادر مؤمن خود را برطرف سازد، خداوند متعالی هفتاد نوع از گرفتاری های وی را در دنیا و آخرت برطرف می کند.»
احسان در سیره بزرگان
بزرگان دین نیز در سیره عملی خود چونان کلام گهربارشان، در پی خدمت به مردم و برآوردن نیازهای مسلمانان بوده اند. بامراجعه به کتاب های سیره، می توان موارد متعددی از خدمت بزرگان دین به مردم و سختی هایی را که در این راه کشیده اند مشاهده کرد. پیروان ائمه هدایت و عالمان بزرگ اسلامی هم به پیروی از معصومان علیهم السلام در طول حیات با برکتشان، خدمت به مردم را سرلوحه اعمال نیک خود قرار داده بودند. از آن جمله، امام خمینی رحمه الله بود که می فرمود: «اگر به من خدمتگزار بگویند، بهتر از این است که بگویند رهبر. رهبری مطرح نیست، خدمتگزاری مطرح است.»
احترام به مؤمنان در سیره نبوی
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «کسی که با سخنی محبت آمیز به برادر مؤمنش احترام کند یا حاجتی را از او برآورده سازد یا گرفتاری مؤمنی را برطرف نماید، همواره در سایه رحمت الهی خواهد بود». احترام به مؤمنان، رعایت وادای حق و حقوق ایشان و نیز احسان و نیکوکاری به آنها، از برنامه های قطعی زندگی رسول اکرم صلی الله علیه و آله بود و می توان ادعا کرد که این خوی پسندیده، از بزرگ ترین عوامل پیشرفت و موفقیت آن حضرت به شمار می آید. هر کس بر پیامبر وارد می شد، مورد احترام ایشان قرار می گرفت و چه بسا ایشان عبای خود را به جای فرش زیر پای او می گسترانید و بالشی که تکیه گاه خودش بود به او می داد.
خوان کرم اهل بیت علیهم السلام
سعید بن قیس می گوید: روزی امیرمؤمنان علی علیه السلام را در شدت گرما در جایی دیدم. به ایشان گفتم: ای امیرمؤمنان، در این ساعت بیرون آمده اید؟ فرمود: «بیرون نیامدم مگر برای آنکه به مظلومی کمک کنم یا به فریاد مصیبت دیده ای برسم.»
امام حسن مجتبی علیه السلام نیز در مکتب علوی، همه را از خوان کرم خویش بهره مند می ساخت و هیچ گاه سائلی را از خود نمی راند و هرگز پاسخ «نه» به نیازمندان نمی فرمود. ایشان بخشش راستین را این گونه توصیف می کند: «بخشش راستین آن است که بدون درخواست شخص، نیازش را برآوری. حال اگر آنچه را خواسته است، به او بدهی، در واقع قیمت آبرویش را پرداخت کرده ای.»
