| ... |
ضرورت معرفت امام
در این اثر مطالبی درباره معرفت و شناخت امام به نگارش درآمده که در نظام معرفتی، دینی و عملی و نیز نمادهای اجتماعی مسلمانان جایگاه مهمی دارد براین اساس است که دانشمندان شیعه و سنی در اصل مسأله لزوم معرفت امام، تقریباً اتفاق نظر دارند و تنها در ادلّه و حدود آن اندک تفاوت‌هایی وجود دارد؛ چنانچه ما در پی جویی این مسئله، بحث را در دو محور جدا گانه از دیدگاه شیعه وسنی مورد بررسی قرار دادیم و نتیجه گرفتیم که اهل سنت به این مسئله با نگاهی تاریخی و ضرورت های اجتماعی نگریسته است؛ اما امامیه برخلاف اهل سنت، مسئله معرفت و شناخت امام را بسیار مهم تلقی کرده و با استناد به منابع دینی و اعتقادی مورد بررسی قرار داده است. در تبیین این بحث به طور مفصّل به اصل این مسئله و نیز حدود و مراتب معرفت امام، با ادلّه از عقل و نقل، پرداخته شده است.
مقدمه
از آنجا که بحث امامت در نظام معرفتی، دینی و عملی و نیز نمادهای اجتماعی مسلمانان جایگاه مهمی دارد، بحث در مورد آن نیز گستره‌ای وسیع و شاخه‌های متنوع و متفاوتی دارد؛ آثار به‌جامانده از دانشمندان اسلامی به وضوح این مدعا را ثابت می‌کند. یکی از شاخه‌های مهم بحث امامت، مسألة ضرورت معرفت امام است. دانشمندان شیعه و سنی در اصل مسألة لزوم معرفت امام، تقریباً اتفاق نظر دارند و تنها در ادلّه و حدود آن اندک تفاوت‌هایی وجود دارد. در این مقاله سعی شده، جایگاه ضرورت معرفت امام و تبیین ادلّة آن و نیز برخی مطالب جانبی و مرتبط با این موضوع مورد بررسی قرار گیرد.
در پیشینه‌شناسی موضوعات معرفتی و اعتقادی، اولین گزینه‌ای که باید مورد توجه قرار گیرد، قرآن و سنت است. می‌توان آیات و روایات فراوانی را ذکر کرد که در آنها مسأله شناخت و معرفت امام به‌عنوان دستوری دینی مطرح شده است.[1] با توجه به همین آیات و روایات است که در اولین آثار به‌جا مانده از دانشمندان اسلامی نیز مسألة ضرورت معرفت امام مطرح شده است.
برای دست‌یابی به ضرورت این بحث باید به این نکته توجه نمود که مسألة امامت یک تئوری علمی نیست که تنها در مراکز علمی درباره آن بحث شود؛ بلکه امامت در منظومه اعتقادی و عملی مسلمانان ـ به‌ویژه شیعیان ـ یکی از آموزه های آسمانی و مهم است که امت در قبال آن وظیفه دارند. بنابراین، مسألة معرفت و شناخت امام ـ که به نحوی تعیین تکلیف مأمومین است ـ از ضروری‌ترین بحث‌ها در امامت‌پژوهی است که در آن، حدود و مرزهای اعتقاد به امامت تعیین می‌گردد.
با اندک تأملی می‌توان به تاثیرگذاری موضوع معرفت و شناخت امام در زندگی معتقدان به امامت پی برد؛ زیرا اثبات واجب بودن معرفت امام، در انسان انگیزه ایجاد نموده و او را وادار می‌کند تا به عنوان یک وظیفه و تکلیف الهی از امام خود غفلت نورزد و با کسب معرفت واقعی نسبت به نظام امامت، آگاهانه از امام خود پیروی نماید.
طرح مسأله و تبیین جایگاه ضرورت‌ها
در تبیین و طرح موضوع هر مسأله‌ای جامعیت و توجه به تمام جوانب آن، یکی از شرط‌های اساسی در کامل بودن تحقیق است. در بحث امامت به سه نوع ضرورت برمی‌خوریم:
الف) ضرورت وجود امام؛
ب) ضرورت معرفت امام؛
ج) ضرورت جعل امامت.
هر یک از این سه ضرورت، منشاء متفاوتی در باب امامت دارند؛ زیرا هدف از ضرورت معرفت امام یعنی اینکه افراد در برابر امام خود وظایفی دارند که از ضروری‌ترینِ آن وظایف مسألة معرفت و شناخت امام است تا در تعیین مصداق به ضلالت و گمراهی کشیده نشوند.
در بحث ضرورت وجود امام، بحث در این است که آیا وجود امام برای جامعه اسلامی ضرورت دارد یا خیر؟ که این مسئله جایگاه دیگری غیر از موضوع این مقاله می طلبد.
اما در مسألة ضرورت جعل امامت بحث در این است که جعل و نصب امام باید از ناحیه چه کسی انجام پذیرد؟ که این مطلب نیز از موضوع این مقاله خارج است.
بنابراین در مقالة حاضر، بحث به ضرورت معرفت امامت اختصاص دارد. این مبحث در دو بخش جداگانه با عنوان های اندیشه اهل سنت و اندیشه امامیه مطرح شده است.
الف ـ ضرورت معرفت امام در اندیشه اهل سنت
جایگاه معرفت امام در اندیشه اهل سنت براساسی آموزه های دینی و اعتقادی بنا نهاده نشده است، بلکه صرفاً بر اساس ضرورت های اجتماعی و تاریخی استوار است. ایشان معتقدند که پس از انتخاب امام توسط دیگران، لازم است امت به جهت رسمیت یافتن زمامداری‌اش او را بشناسند. چنانچه ماوردی می‌نگارد:
فَإِذَا اسْتَقَرَّتْ الْخِلَافَةُ لِمَنْ تَقَلَّدَهَا إمَّا بِعَهْدٍ أَوْ اخْتِيَارٍ لَزِمَ كَافَّةَ الْأُمَّةِ أَنْ يَعْرِفُوا إفْضَاءَ الْخِلَافَةِ إلَى مُسْتَحِقِّهَا بِصِفَاتِهِ[2]
پس زمانی که خلافت به واسطة عهد و یا گزینش برای کسی که آن را به عهده گرفته ثابت شد، بر تمام امت لازم است به جهت گسترش خلافت، او را با صفاتش بشناسند.
بنابراین اصل وجوب معرفت امام در اندیشه اهل سنت، بر مبنای ضرورت اجتماعی و تأیید کردار اهل حل و عقد پایه ریزی شده؛ نه بر مبنای اعتقادی و پیروی از دستور الهی.
ابعاد و مراتب معرفت امام
مسأله مراتب معرفت امام در حقیقت به تعیین حدود و مرز شناخت امام می پردازد. در آنجا این سؤال مطرح است که آیا در معرفت امام (شناخت حداقلی در حد شناسنامه ای) کافی است و یا اینکه این معرفت باید تفصیلی باشد؟ این مسئله در نزد اهل سنت دارای ابهام فراوانی است؛ چنانچه در یکی از منابع قدیمی و معتبر اهل سنت، اقوال و مبانی زیر ذکر شده است:
1ـ تنها بر کسانی که امام را برگزیده‌اند، لازم است او را با اسم و نشان بشناسند و بر دیگران لازم نیست؛
2ـ همه مردم باید امام را با نام و نشان بشناسند؛ آنگونه که خدا و رسول را می شناسند .
3ـ اما نظر مشهور دانشمندان اهل سنت، این است که تمام مردم اگر شناخت اجمالی از امام داشته باشند کافی است و به شناخت تفصیلی نیاز نیست و به نظر این عده بر همه واجب نیست تا به شخص و اسم امام معرفت پیدا کنند؛ مگر در هنگام حادثه هایی که به امام نیاز پیدا می کنند؛ هم چنان که معرفت تفصیلی قاضی و فقیه با آن جایگاه مهم که در تثبیت احکام دارد واجب نیست.[3]
قاضی عبد الجبار معتزلی در این زمینه می نگارد :
معرفت امام امری واجب است اما باید توجه نمود که مراد از این وجوب، معرفت امام مربوط به زمانی است که امام وجود داشته باشد و مردم را به سوی خود دعوت نماید». بعد درباره حد و مرز معرفت امام گوید:« بر تمام امت معرفت امام واجب نیست بلکه این معرفت تنها وظیفه علما و دانشمندان است».[4]
بنابراین، نسبت به ابعاد و مراتب معرفت امام در نزد اهل سنت، اندیشه های متفاوت و ناهمگونی وجود دارد که در حقیقت دست یابی به نظریه اطمینان بخش در این زمینه غیر ممکن است.
ب ـ وجوب معرفت امام در اندیشه شیعی وادله آن
با دقت در منابع کلامی و حدیثی که از متکلمان و محدثان شیعی به‌جا مانده، متوجه می‌شویم همه آنان اصل ضرورت معرفت امامت را به عنوان مسأله‌ای اعتقادی و ضرورتی دینی پذیرفته‌اند و فقط در تبیین ادلّة آن، روش‌های متفاوتی را پیموده‌اند. در این نوشتار به هر یک از این ادله اشاره می‌کنیم و به جهت دوری گزیدن از تکرار مطلب، نظریة هریک از علما را ذیل همان دلیل مطرح خواهیم کرد.
درک فطرت از ضرورت معرفت امامت
در آثار دین‌پژوهان بارها به این سؤال برمی‌خوریم: خاستگاه دین فطری است یا غیرفطری؟ غالباً نظر بر فطری بودن آن دارند؛ فطری بودن معرفت و شناخت خداوند، نمونه‌ای برای این مسأله است. در این بحث نیز با چنین سؤالی مواجه هستیم؛ یعنی آیا معرفت امام از امور فطری است یا غیرفطری؟ درباره این مطلب کمتر به صراحت پرداخته شده است؛ اما بعضی از بزرگان با توجه به روایات عالم ذر و آیه‌ای از قرآن که دین را فطری می‌داند، درک ضرورت معرفت امامت را نیز فطری می‌دانند. چنانچه این بحث را علامه طباطبایی رحمه الله با صراحت بیشتر و مفصل طرح نموده است. وی با استناد به آیات و روایات می‌نگارد: با توجه به روایات که در شأن نزول آیه ((فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً )) وآیه :(( فِطْرَتَ اللهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها )) نقل شده، فطرت عبارت است از « لا اله الا الله، محمد رسول الله، على اميرالمؤمنين ولى الله»، و معناى فطری(بودن) اين سه شهادت، اين است كه:
هر انسانى مفطور است بر اعتراف به خدا، و به اينكه شريك ندارد، زيرا با وجدان خود در مىيابد كه به اسبابى احتياج دارد كه آن اسباب نيز سبب مىخواهند، و اين همان توحيد است و نيز مفطور به اعتراف بر نبوت نيز هست، زيرا به وجدان خود احساس مىكند كه ناقص است، و اين نقص او را نيازمند به دينى كرده كه تكميلش كند، و اين همان نبوت است، و نيز مفطور به ولايت و اعتراف به آن نيز هست، براى اينكه به وجدان خود احساس مىكند كه اگر بخواهد عمل خود را بر طبق دين تنظيم كند، جز در سايه سرپرستى و ولايت خدا نمىتواند، و فاتح اين ولايت در اسلام همان على بن ابىطالب عليه السلام است.[5]
بنابراین، معرفت امام به‌وسیلة فطرت ـ که یکی از منابع معرفت است ـ درک می‌شود. اما باید توجه داشت که این درک، به‌معنای استدلال ناپذیر بودن آن نیست؛ معرفت نسبت به امام توسط دیگر منابع معرفت نیز مورد استدلال واقع می‌شود که به آن ادله اشاره می‌کنیم:
دلیل عقلی
شیخ مفید رحمه الله ضرورت معرفت امام را از مهمترین واجبات می‌داند و برای اثبات آن چهار دلیل ذکر می‌کند که یکی از آنها عقل است. وی در تبیین آن می‌نگارد:
وأما النظر و الاعتبار فإنا وجدنا الخلق منوطين بالأئمة في الشرع إناطة يجب بها عليهم معرفتهم على التحقيق[6]
ما با تأمل می‌یابیم که مردمان در امور شرعی خود وابسته به امامان هستند؛ بنابراین واجب است معرفت آنان.
و همچنین در شهاب ثاقب نراقی آمده است:
امّا دليل عقلى بر اين مطلب آن است كه هرچه دلالت مىكند بر اينكه نبوّت از اصول دين است و اعتقاد به آن جزء ايمان است، همان دليل به عينه دلالت مىكند بر آن‌كه امامت نيز از اصول دين است و اعتقاد به آن جزء ايمان است. پس اگر دليل اهل سنت بر بودن نبوّت از اصول دين، آن است كه دين و شريعت و احكام الهيّه موقوف بر وجود نبي است و چنانچه پيغمبر صلی الله علیه وآله وسلم نباشد، احدى مطّلع بر شرايع الهى نخواهد بود، ما مىگوييم كه بقاى اين دين و شريعت موقوف بر وجود امام است.[7]
دلیل شرعی (کتاب و سنت)
اقامه دلیل از آیات و روایات برای اثبات ضرورت معرفت امام در بسیاری از منابع کلامی و حدیثی نقل شده است که به چند نمونه اشاره می‌شود.
شیخ مفید رحمه الله در این باره می‌گوید:
اما آیات قر آن بر وجوب معرفت امام آیه ((يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ)) خداوند در این آیه اطاعت از امام را مانند اطاعت خودش و اطاعت پیامبر وا جب نموده است. بدیهی است که اطاعت بدون معرفت امکان ندارد و نیز در آیه مبارکه ((يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ فَمَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ بِيَمِينِهِ فَأُولئِكَ يَقْرَؤُنَ كِتابَهُمْ وَ لا يُظْلَمُونَ فَتِيلًا)) در این آیه خداوند خبر داده است که در قیامت تمام مردم با پیشوایان خود فرا خوانده می شود و لازمه این دعوت این است که خداوند علم و معرفت بر آن امام را واجب نموده باشد.
و اما روایات در این زمینه در یک خبر متواتر از رسول خدا نقل شده است که حضرت فرمود: «من مات و هو لا يعرف إمام زمانه مات ميتة جاهلية». حال این خبر بدون هیچ ابهامی دلالت دارد بر اینکه هر کسی نسبت به امام معرفت نداشته و جاهل باشد، مسلمان نیست پس معرفت امام واجب است.[8]
شهید ثانی رحمه الله در این زمینه می نگارد:
بدان که یکی از احادیث مشهور در نزد شیعه و سنی حدیثی است که پیامبر فرمود: «من مات و لم يعرف امام زمانه فقد مات ميتة جاهلية» فنحن الحمد لله نعرف امام زماننا في كل وقت، و لم يمت أحد من الامامية ميتة جاهلية، بخلاف غيرنا من أهل الخلاف، فانهم لو سئلوا عن امام زمانهم لسكتوا، و لم يجدوا الى الجواب سبيلا، و تشتت كلمتهم في ذلة.[9]
هرکه بدون معرفت و شناخت امام زمان خود از دنیا برود، او با مرگ جاهلی می میرد پس ما امامیه در هر عصری امام زمان خود را شناختیم و هیچ یک از ما با مرگ جاهلی نمی میرد ولی مخالفین ما، اگر از آنها درباره امام زمان شان سؤال شود، جواب ندارند.
علامه مجلسی رحمه الله نیز بحث ضرورت معرفت امام را از طریق آیات و روایات در بحارالانوار بحث نموده است.[10] وی به آیات و روایات فراوانی مبنی بر لزوم معرفت امام و آثار آن اشاره می‌کند که در این‌جا تنها به یک نمونه اشاره می‌کنیم: « باب وجوب معرفة الإمام و أنه لا يعذر الناس بترك الولآيه و أن من مات لا يعرف إمامه أو شك فيه مات ميتة جاهلية و كفر و نفاق». انتخاب عنوان این باب توسط علامه مجلسی نمایان گر اهمیت معرفت امامت است؛ چون هیچ کسی در ترک این معرفت عذر نداشته است؛ حتی اگر در حال شک در امر امامت به سر برد. از نمونه آن روایات حدیث ذیل می باشد:
«عَنْ بَشِيرٍ الدَّهَّانِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللهِ عليه السلام قَالَ رَسُولُ اللَهِ صلی الله علیه وآله وسلم مَنْ مَاتَ وَ هُوَ لَا يَعْرِفُ إِمَامَهُ مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّةً فَعَلَيْكُمْ بِالطَّاعَةِ قَدْ رَأَيْتُمْ أَصْحَابَ عَلِيٍّ وَ أَنْتُمْ تَأْتَمُّونَ بِمَنْ لَا يُعْذَرُ النَّاسُ بجهالة [بِجَهَالَتِهِ لَنَا كَرَائِمُ الْقُرْآنِ وَ نَحْنُ أَقْوَامٌ افْتَرَضَ اللهُ طَاعَتَنَا وَ لَنَا الْأَنْفَالُ وَ لَنَا صَفْوُ الْمَالِ».[11]
بنابراین یکی از ادله مهم برای اثبات ضرورت معرفت امام، آیات قرآن و روایات است که به همین مقدار از شواهد اکتفا می شود [12]
اجماع
یکی دیگر از ادله‌ای که برای اثبات ضرورت معرفت امام ذکر شده اجماع است. شیخ مفید رحمه الله در تقریر آن می‌گوید:
وأما الإجماع فإنه لاخلاف بين أهل الإسلام أن معرفة إمام المسلمين واجبة على العموم كوجوب معظم الفرائض في الدين.[13]
بنا به عقیده شیخ تمام پیروان اسلام اتفاق دارند بر اینکه معرفت امام بر همه امت اسلامی واجب است. ولی در تقریر اجماع باید دقت نمود که با وجود دلیل عقلی و نقلی نیاز به اجماع نیست؛ به ویژه آن‌که دانشمندان اهل سنت ـ آنگونه که نگارش یافت ـ اهمیت چندانی برای این مسأله قائل نیستند. لذا ادعای اجماع مبنی بر اینکه (لاخلاف بين أهل الإسلام) ادعای دقیق نیست. به همین دلیل برخی دانشمندان شیعه با رویکرد خاص شیعی به مسألة ضرورت معرفت امام پرداخته‌اند و وجوب آن را از بدیهیات مذهب دانسته‌اند؛ کما اینکه در برخی منابع آمده: « و هذا الأصل اعتبره في تحقق الإيمان الطائفة المحقة الإمامية، حتى أنه من ضروريات مذهبهم».[14] این سخن اشاره دارد به اینکه طائفه حقه امامیه دخالت داشتن معرفت امام را در تحقق ایمان به عنوان یک اصل آنگونه معتبر می داند که گویا این از ضروریات مذهب آنان است.
پیوست‌های ضرورت معرفت امام
پس از اثبات ضرورت معرفت و شناخت امامت، اینک مناسب است به سؤالات دیگری که در ارتباط با این مسأله مطرح است اشاره گردد:
الف. ابعاد و مراتب معرفت امام در نزد امامیه
این بحث برخواسته از این سؤال است که حد و مرز معرفت امام چگونه است؟ به‌عبارت دیگر آیا معرفت در حد شناسنامه‌ای کافی است یا اینکه دامنة آن فراتر است؟
شهید ثانی رحمه الله در این زمینه نگاهی جامع نگر داشته و معرفت به بسیاری از اوصاف و ویژگی های امام را نیز واجب می داند؛ چنانچه در این باره می نگارد :
بدون شک در مسئله امامت باید معتقد بود بر اینکه امامان هدایت گران به سوی حق هستند و واجب است از امر و نهی آنان پیروی نماید، زیرا هدف از امامت آنان، همین واجب الاطاعة بودن آنان است و اما اینکه آیا معرفت و تصدیق بر امور مانند معصوم بودن ائمه، منصوص بودن از جانب خداوند، حافظ شریعت و دانا بودن آنان بر تمام مصالح دینی و دنیایی واجب است یا نه، دارای دو وجه می باشد .[15]
بنابراین در مسئله ابعاد معرفت امام، امور ذیل دخالت دارند:
1) شأن هدایت‌گری امام به‌سوی حق؛
2) عصمت امام؛
3) منصوب بودن امام از جانب خداوند؛
4) علم امام به رأی و اجتهاد نیست؛ بلکه از جانب خداوند است و خطا ندارد؛
5) زمین هیچ‌گاه از وجود امام خالی نیست؛
6) عدد امامان از دوازده نفر بیشتر نیست.
یکی از دانشمندان معاصر شیعی در باره ابعاد معرفت امام می نگارد:
واجب على الناس كلّهم معرفة الإمام بعينه و اسمه، كما عليهم معرفة الله و معرفة رسوله.[16]
بر تمام مردمان معرفت شخصیت و نام امام واجب است؛ کما اینکه بر آنان لازم است به خدا و رسول معرفت داشته باشد.
ب. جایگاه معرفت امام در روایات و صاحبان عذر
مسئله معرفت و شناخت امام در روایات امامیه با تأکید فراوان طرح گردیده و با صراحت از روایات به دست می آید که در معرفت امام کسی معذور نیست و هرکس در حد توانش باید در معرفت نسبت به امام بکوشد. به چند روایت در این زمینه به عنوان شاهد اشاره می شود:
حماد بن عثمان از بشیر عطار و ایشان از امام صادق نقل نموده است که حضرت فرمود:
«نحن قوم فرض الله طاعتنا و أنتم تأتمون بمن لا يعذر الناس بجهالته.»[17]
«ما گروهی هستیم که خدا فرمان برداری از ما را واجب نموده و شما به کسانی اقتدا نموده اید که عذر مردم نسبت به جهالت آنان پذیرفته نیست».
و هم چنین از آن حضرت نقل شده است که درباره جایگاه معرفت امامان معصوم فرمود:
« امامان از ما خاندان کسانی هستند که خداوند اطاعت از انها را واجب نموده است و در عین حال که مردم توان معرفت کامل ما را ندارند، در جاهل بودن به ما نیز عذر ندارند. هرکسی ما را شناخت او مؤمن است و هر کسی ما را منکر گردد کافر است و هر کسی نه معرفت به ما داشت و نه منکر ما شد او در حال گمراهی به سر می برد تا آن زمان که به سوی هدایت برگردد و اگر به همان حالت گرفتار مرگ شود خداوند هر گونه بخواهد با او رفتار می کند».[18]
و نیز آن حضرت در حدیث دیگر درباره شخصیت پیامبر و امیرالمؤمنین عليه السلام مطالبی را مطرح نموده سپس می فرماید:
«حقوق ما اهل بیت در قرآن بیان شده است و از جمله ی آن حقوق این است که خداوند فرمان برداری از ما را واجب نموده و عذر کسانی که در این زمینه کوتاهی نمایند پذیرفته نیست».[19]
از این روایات استفاده می‌شود که هیچ عذری در کسب نکردن معرفت امام پذیرفته نیست. البته در بعضی روایات برای اینکه شبهه تکلیف مالایطاق پیش نیاید، بعضی افراد معذور دانسته شده‌اند که به نمونه‌هایی از آنها اشاره می‌کنیم:
عبدالله بن جعفر حميري، می‌گوید به امام صادق عليه السلام عرض کردم:
« أفيسع الناس إذا مات العالم أن لا يعرفوا الذي بعده؟ ! فقال: أما أهل البلدة فلا، ـ يعني المدينة ـ وأما غيرهم من البلدان فقدر مسيرهم.»
«زمانی که عالم (امام قبلی) از دنیا برود آیا مردم در شناخت امام بعدی دارای مجال و فرصت اند؟ حضرت فرمود: اهل همان شهر وسعت ندارد، اما اهل شهرهای دیگر به مقدار مسیر شان فرصت دارند».
و همچنین: يعقوب بن شعيب، از امام صادق عليه السلام نقل نموده است که پس از درگذشت امام قبلی مردم مقداری فرصت دارند که به جستجوی امام بعدی اقدام نمایند و تا هنگامی که در طلب امام اند عذر دارند.[20]
این روایات میان اهل بلد و بادیه‌نشینانی که در دوردست ساکن اند تفاوت قائل شده‌اند؛ هم‌چنان‌که در روایات امامیه، افراد مستضعف ـ یعنی کسانی که حقایق امامت برایشان روشن نشده و در جهل مانده‌اند ـ از معذورین‌اند.[21] این به دلیل این است که کسانی که از روی عناد با امام فاصله نگرفته‌اند، حساب دیگری در پیش خداوند دارند.
ج. اعتقاد به تعداد امامان
با توجه به اینکه تعداد امامان ـ به اعتقاد شیعیان اثنی عشری ـ دوازده نفر است، این سؤال مطرح می‌شود که آیا معرفت به همه آن امامان لازم است یا اینکه اگر به بعضی یا یکی از آنان (مثلاً هرکه به امام عصرخود) معرفت داشته باشد کافی است؟ و یا اینکه علاوه بر امام عصر خود به امامان قبل و بعد نیز باید معرفت داشته باشد. در این زمینه روایات فراوانی وارد شده‌اند مبنی بر اینکه معرفت به همه آنان لازم است. مثلاً در کتاب وافی از امام باقر یا امام صادقعليهما السلام روایت است که فرمود:
«لَا يَكُونُ الْعَبْدُ مُؤْمِناً حَتَّى يَعْرِفَ اللهَ وَ رَسُولَهُ وَ الْأَئِمَّةَ كُلَّهُمْ وَ إِمَامَ زَمَانِهِ وَ يَرُدَّ إِلَيْهِ وَ يُسَلِّمَ لَهُ ثُمَّ قَالَ كَيْفَ يَعْرِفُ الاخِرَ وَ هُوَ يَجْهَلُ الْأَوَّلَ ».[22]
« هیچ بنده ای مؤمن نیست مگر اینکه خدا، رسول و تمام امامان و امام زمان خود را شناخته و کارها را به ایشان واگذاشته و تسلیم او گردد. سپس فرمود: چگونه می توان یکی از امامان را شناخت در حالی که نسبت به دیگری جاهل بود».
شهید ثانی رحمه الله در این زمینه می‌نگارد:
آیا برای افراد کافی است که اعتقاد داشته باشد به امامت امامان گذشته تا امام زمان خود و نسبت به امامان بعدی اعتقادی نداشته باشند؟ در برخی روایات چنین اعتقادی کفایت می کند و ادله ای که می گویند باید به امامت دوازده امام عقیده داشت به کسانی تعلق دارند که در زمان بعد از تکمیل عدد دوازده امام واقع شده اند و این در حالیست که امامان ما در هر عصری در حالت مخفیانه و تقیه زندگی می نمودند. روی این جهت احوال آنها برای بسیاری از شیعیان مخفی می ماندند، روی این جهت باید پذیرفت که همان معرفت به امام زمان خود و امامان پیشین کافی است؛ زیرا در غیر این صورت باید گفت بسیاری از شیعیان از اهل ایمان خارج اند. [23]
در حقیقت شهید رحمه الله ادله وجوب معرفت به دوازده امام را می‌پذیرد و در ادامه می‌گوید:
کسانی که در زمان حضور ائمه عليهم السلام زندگی می‌نمودند، گاهی به جهت فشار دشمنان امکان پیدا نمی‌کردند تا امام را بشناسند. در این صورت باید به این نکته توجه نمود که اینگونه افراد دارای عذر هستند و بیشتر از آن مقدار تکلیف ندارند.[24]
د . طریقی بودن و موضوعی بودن معرفت امام
این مسأله مربوط به یکی از شئون امام است و در میان علمای امامیه از قدیم بحث بوده که آیا جایگاه امام طریقیت به‌سوی واقع دارد یا موضوعیت؟ هر دو نظریه قائلینی دارد که در این‌جا مجال طرح تفصیلی مباحث آنان نیست. اما از آنجا که این بحث در میان اصولیین نیز مطرح شده، تنها به شاهدی از گفتار برخی اصولیین اشاره می‌کنیم؛ آخوند خراسانی رحمه الله در کفایه با نگرش به طریقی بودن معرفت امام می‌گوید:
نعم يجب تحصيل العلم في بعض الإعتقادات لو أمكن من باب وجوب المعرفة لنفسها كمعرفة الواجب تعالى و صفاته أداء لشكر بعض نعمائه و معرفة أنبيائه فإنهم وسائط نعمه و آلائه. بل و كذا معرفة الإمام عليه السلام على وجه صحيح. فالعقل يستقل بوجوب معرفة النبي و وصيه لذلك و لإحتمال الضرر في تركه.[25]
ایشان از باب شکر منعم، معرفت خدا، رسول صلی الله علیه وآله وسلم و ائمه عليهم السلام را واجب دانسته و می‌گوید که هرکدام، از مستقلات عقلیه هستند و در این صورت همان طریقیت معرفت ائمه عليهم السلام به سوی واقع ثابت می‌شود.
یکی از شارحان کفایه در توضیح عبارت آخوند رحمه الله می‌گوید:
از امور اعتقادیه ای که عقلاً تحصیل معرفت و ایمان قلبی به آن واجب است، سه مسئله می باشد که عبارت است از: معرفت خدا ، معرفت پیامبر و معرفت امام ، و لا دليل عقلاً على وجوب المعرفة في غيرهم من الاعتقاديات.[26]
اما از سوی دیگر صاحب نهایة الدرایة معرفت امام را از دو جهت به قرار ذیل واجب دانسته است:
الف ـ چون پیامبر و امامان هریک واسطه فیض الهی است، لذا از باب شکر منعم معرفت آنان واجب می باشد.
ب ـ چون کسی نمی تواند به معرفت وقعی خداوند دست یابد؛ مگر از طریق ائمه معصوم عليهم السلام لذا باید معرفت به ائمه پیدا نمود تا از این طریق به شناخت واقعی خداوند رسید؛ کما اینکه در روایات ائمه داریم: « بنا عرف الله و بنا عبد الله و لولانا ما عرف الله و لا عبد الله»[27] با دقت در محتوای ادعای ایشان به دست می آید که طبق نظریه ایشان معرفت امام موضوعیت دارد.
هـ . جایگاه واجب کفایی و عینی در تحصیل معرفت امام
تاکنون اصل وجوب معرفت امام از دیدگاه دانشمندان امامیه با استناد به کتاب و سنت ثابت شد، اینک مناسب است به این مسأله پرداخته شود که آیا برای کسب این معرفت همه باید اقدام کنند (واجب عینی) یا اینکه اگر عدة خاصی آن را کسب کنند و دیگران از او یاد بگیرند کافی است (واجب کفایی)؟ در این زمینه روایات صریحی داریم که کفایی بودن را مطرح نموده‌اند؛ چنانچه به نقل يعقوب بن شعيب، از امام صادق عليه السلام آمده است که از آن حضرت پرسیدم هنگام که امامی از دنیا رفت مردم نسبت به معرفت امام بعدی چه کنند؟ فرمود:
«يخرجون في الطلب، (فانهم لا يزالون في عذر ماداموا في الطلب). قلت: يخرجون كلهم، أو يكفيهم أن يخرج بعضهم؟ (قال) : إن الله عز وجل يقول: (( فلولا نفر من كل فرقة منهم طائفة ليتفقهوا في الدين، و لينذروا قومهم إذا رجعوا إليهم، لعلهم يحذرون )). قال: فهؤلاء المقيمون في سعة، حتى يرجع اليهم أصحابهم.»
«مردم برای معرفت امام خود اقدام نمایند. گفتم آیا همه خارج شوند یا خروج برخی آنان کافیست؟ به این آیه قرآن استناد نمودند مبنی بر اینکه اگر بعضی برای کسب معرفت خارج شدند، کفایت می کند تا آنان برگردند و آن کسانی که باقی مانده اند تا بازگشتن آنانی که برای کسب معرفت رفته اند معذورند.
در روایت دیگری از عبدالاعلی نقل شده که به امام صادق عليه السلام گفت هرگاه خبر رحلت امام را شنیدند چه کنند؟ ایشان فرمود:
«عليكم النفير، قلت: النفير جميعا؟ قال: إن الله يقول: ((فلولا نفر من كل فرقة منهم طائفة ليتفقهوا في الدين)) قلت: نفرنا، فمات بعضهم في الطريق؟ قال: فقال: إن الله يقول: (( ومن يخرج من بيته مهاجراً إلى الله ورسوله ثم يدركه الموت فقد وقع أجره على الله)).[28]»
« بر شما باد کوچ نمائید. گفتم همه کوچ نمائیم؟ فرمود خداوند فرموده ((از هر فرقه ای یک عده حرکت نماید)) گفتم اگر در این بین عده ای در مسیر هلاک شد چه می شود. حضرت این آیه مبارکه را تلاوت نمود که پاداش آنان با خداوند است.»
بنابراین دو روایت، کوچ نمودن برخی افراد برای شناخت و معرفت امام کافی است و دیگران نیز گرچه از کوچ کردن معاف هستند، اما وظیفه دارند که معرفت به امام را از کسانی که کوچ کرده‌اند تحصیل نمایند.
و . غلوّ و تقصیر در معرفت امام
یکی از سؤالات مهم در مسألة معرفت امام بحث غلو و تقصیر است که از دو جنبة تاریخی و اعتقادی دارای اهمیت است. از جهت تاریخی، اصطلاح غلوّ قدیم‌تر از اصطلاح تقصیر است. طبق بعضی نقل‌ها از زمان امیرالمؤمنین عليه السلام مسئله غلو در معرفت امام درباره عده‌ای مطرح شده؛ زیرا آن عده با دیدن برخی معجزات آن حضرت، حقیقت آن را برنتافته و برای ایشان صفت خدایی قائل شدند. در زمان دیگر ائمه عليهم السلام نیز این عقیدة ناپاک توسط برخی افراد گسترش پیدا کرد. هر یک از ائمه عليهم السلام نیز در برابر این افراد به شدت موضع می‌گرفتند و با آنان به مبارزه می‌پرداختند. اصحاب خاص ائمه عليهم السلام نیز ـ به تبعیت از آن بزرگواران ـ با این عقیده مبارزه می‌کردند. نمونة افراطی این مبارزه در میان علمای قم وجود داشت؛ آنان بسیاری از راویانی را که برخی صفات ائمه عليهم السلام را نقل می‌نمودند، به غلوّ متهم و با او مقابله می‌کردند.[29]در برابر آنان برخی دیگر از علمای شیعه در مقابل این مبارزة افراطی علمای قم موضع می‌گرفتند و آنان را متهم به تقصیر در باب ائمه عليهم السلام می‌کردند که نمونة آن را می‌توان در سخنان شیخ مفید رحمه الله مشاهده کرد.[30]
به هرحال مسألة غلوّ گرچه در ابتدا به عنوان یک عقیدة انحرافی به وجود آمد، اما در ادامه ـ گاهی اوقات ـ به عنوان ابزاری برای اتهام‌زنی در دست دشمنان شیعه قرار گرفت. همچنین بعضی اوقات موجب بروز تضاد‌هایی میان خود شیعیان گردید. این مسأله دارای گستره‌ای وسیع و پیچیدگی‌های تاریخی و اعتقادی خاصی است که در این‌جا مجال بررسی تفصیلی آن نیست. و هم چنین از جانب دیگر برخی افراد نسبت به معرفت ائمه و اوصاف آنان گرفتار تقصیر شده و بسیاری از او صاف آن برگزیدگان الهی را درک نتوانسته و منکر شدند؛ لذا اینگونه افراد در منابع به «مقصره» معروف شده اند. [31]
خاتمه
از آن‌چه درباره ضرورت معرفت امام نگارش یافت، ثابت شد که همه (شیعه و سنی) درباره اصل این مسأله اتفاق دارند؛ با این توضیح که در اندیشة اهل سنت، این معرفت مرتبه‌ای بسیار نازل و نزد شیعه مرتبه‌ای بسیار عالی دارد و یکی از پایه‌های دین است. دلایل آن را (فطرت، عقل، شرع و اجماع) نیز ذکر کردیم. پس از آن برخی سؤلات مطرح دراین‌باره مورد بحث قرار گرفت و هرکدام را به مدد روایات و گفتار دانشمندان تحلیل و بررسی کردیم. در پایان تأکید می‌کنیم که این بحث دقت و فرصت فراتر و حجم بیشتر از یک مقاله را می‌طلبد.
پی نوشت ها :
[1]. شواهد این ادعا در بخشهای بعدی خوهد آمد .*[2]. ماوردی، أحکام السلطانیة، 15.*[3]. ماوردی، همان*4]. شرح الاصول الخمسة، 509 .*[5]. طباطبائی، ترجمه الميزان/16، 279 به بعد*6]. مفید، الافصاح، 29.*[7]. نراقی، شهاب ثاقب، 5.*[8]. مفید، الافصاح فی الإمامة، 29.*[9]. شهید ثانی، حقایق الإیمان،152.*[10]. مجلسی، بحارالأنوار، 23/ 76 ـ 95، و 24/ 41 ـ 86، و 27/ 166.*[11]. همان،23/ 76.*[12]. جهت اطلاع بیشتر ر.ک: الشهاب الثاقب،52؛ شفتی، الامامة،56؛ الوافی،60؛ مصباح الهدایة،133؛ میلانی، الامامة، 69؛ مقدمه دلائل الصدق،32.*[13]. مفید، الافصاح،29.*[14]. شهید ثانی، حقایق الإیمان،159.*[15]. شهید ثانی : حقائق الايمان مع رسالتي الاقتصاد و العدالة، 150.*[16]. عسکری، معالم المدرستین،1/ 159.*[17]. فیض کاشانی، الوافی،2/ 96.*[18]. کلینی، اصول کافی،1/ 187.*[19]. همان، 8 / 146.*[20]. ابن بابویه ، الإمامة والتبصرة،84.*[21]. برای اطلاع بیشتر نسبت به این روایات ر.ک: کلینی، اصول کافی،2/ 403.*[22]. فیض کاشانی، وافی،2/ 81؛ کلینی، اصول کافی،1/ 159.*[23]. شهید ثانی، حقائق الإیمان،151.*[24]. همان.*[25]. آخوند خراسانی، کفایة الأصول،2/154.*[26]. مروج، منتهی الدرایة،5 / 105.*[27]. اصفهانی، نهایة الدرایة،2/ 380.*[28]. ابن بابویه ، الإمامة والتبصرة،84 .*[29]. مجلسی، بحار الانوار،52 / 89 ، رجال کشی،512 رجال نجاشی، 185.*[30]. مفید، تصحیح الاعتقادات الإمامیة، 114.*[31]. مجلسی، بحار الانوار، 26/ 14 ـ 15 .
فهرست منابع :
آخوند خراسانی، کفایة الأصول، تهران، اسلامیه، 1368ش.
ابن بابویه، الامامة والتبصرة، دوم، قم، آل‌البیتعليهم السلام .
اصفهانی، محمدحسین، نهایة الدرایة، قم، آل‌البیتعليهم السلام ، 1415ق.
شهید ثانی، حقایق الایمان، قم، کتابخانه آیة الله نجفی رحمه الله، 1409ق.
شیخ مفید، الافصاح، بیروت، دارالمفید، 1414ق.
شيخ مفيد، تصحيح اعتقادات الامامية، کنگره شیخ مفید، قم ، 1413 ق.
طوسی ابو جعفر محمدبن حسن، اختیار معرفة الرجال، تلخیص رجال کشی، تصحیح حسن مصطفوی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، مشهد، 1348ش.
طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ترجمه محمد باقر موسوی همدانی، دفتر انتشارات اسلامی، قم، بی تا.
علامه عسکری، معالم المدرستین، تهران، البعثت، 1412ق.
علامه مجلسی، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفا، 1404ق.
فیض کاشانی، محمد محسن، الوافی، اصفهان، مکتبة الإمام امیرالمؤمنین عليه السلام ، 1406ق.
کلینی، الکافی، تحقیق غفاری، تهران، اسلامیه، 1362ش.
مروج، سید محمدجعفر، منتهی الدرایة، قم، مطبعة الخیام، 1405ق .
مظفر، شیخ محمدحسن، دلائل الصدق، تحقیق آیة الله میلانی، قم، آل البیتعليهم السلام
میلانی، سید علی، الامامة، مرکز حقایق اسلامی، 1426ق
نجاشی، ابوالعباس احمد بن علی، رجال نجاشی، تحقیق سید موسی شبیری زنجانی، جامعه مدرسین قم، 1416ق.
نراقی، ملا مهدی، شهاب ثاقب در امامت، کنگره بزرگداشت محققان نراقی، 1380ش.
|
[یکشنبه 1394-12-23] [ 09:31:00 ب.ظ ]
|
