زندگی و آثار ثقة‌الاسلام کلینى بزرگترین عالم شیعی قرن سوم
خبرگزاری فارس: زندگی و آثار ثقة‌الاسلام کلینى بزرگترین عالم شیعی قرن سوم
خبرگزاری فارس: علامه محمدتقى مجلسى می‌گوید: حق این است که در میان علماى شیعه مانند کلینى نیامده است و هر کس در اخبار و ترتیب کتاب او دقت کند، در مىیابد که از جانب خداوند مورد تأیید بوده است.
به گزارش خبرنگار آیین و اندیشه خبرگزاری فارس، در ادامه معرفی مفاخر و بزرگان شیعه، در این شماره به معرفی ثِقَةُ الاسلام کلینی می‌پردازیم.
در شماره‌های پیشین «ابن‌فهد حلی»، «سیدبن طاووس»، «سید بحرالعلوم»، «شیخ مفید» و «شیخ صدوق» معرفی شدند.
محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینى رازى معروف به ثقة‌الإسلام و شیخ المشایخ، از بزرگان دانشمندان شیعه در زمان غیبت صغرا است که در نیمه دوم قرن سوم و نیمه اول قرن چهارم هجرى از بزرگترین محدثین شیعه بود.
محمد در عهد امامت امام یازدهم، در روستایی به نام «کلین» در 38 کیلومترى شهر رى دیده به جهان گشود.
کلین از ری حدود 38 کیلومتر به طرف جنوب غربی فاصله دارد و تقریبا اطراف حسن آباد، (در مسیر قم ـ تهران) واقع شده است. از تاریخ ولادت کلینی اطلاعی نداریم و دقیقا معلوم نیست در چه سالی به دنیا آمده است.
پدر شیخ کلینی
پدرش یعقوب بن اسحاق که مردى با فضیلت و پاک سرشت بود از همان دوران کودکى تربیت فرزندش را بر عهده گرفت و با زبانِ عمل، اخلاق، رفتار و آداب اسلامى را به او آموخت. آرامگاه این مرد متقى در روستاى کلین، زیارتگاه شیعیان است.
دایی شیخ کلینی
دایى کلینى، محدثى بزرگ بود و از شیفتگان مکتب اهل بیت به شمار مىرفت، این مرد دانشمند که «علاّن» نامیده مىشد، در سفر حج و در راه زیارت خانه خدا به شهادت رسید.
کلینى توانست در دوران کودکى از محضر این عالم شهید و پدر بزرگوارش کسب فیض نموده و با منابع علم حدیث و رجال آشنا شود. بعد از طى تحصیلات ابتدایى براى پیمودن مدارج کمال انسانى به شهر رى که در آن عصر از مرتبه علمى خاصى برخوردار بود مسافرت کرد.
تحصیلات کلینی
شهر رى که در آن روزگار قلب ایران محسوب مىشد، به نقطه برخورد آراء و نظرات فرقههایى چون اسماعیلیه و مذاهبى چون شافعى، حنفى و شیعى مبدل شده بود.
کلینى در این زمان در ضمن تحصیلات خود نه تنها با عقاید و نظرات مذاهب و گرایشهاى مختلف آشنا شد؛ بلکه به ماهیت برخى از حرکتهایى که مىرفت تشیع را از مسیر خود منحرف کند پى برد. کلینى درد را شناخت و آگاهانه به درمان آن پرداخت. او معتقد بود علاج این همه نابسامانى، بازگشت به کلام و پیام اهل بیت علیهم‌السلام است.
کلینى در این برهه از زمان به دور از هر هیاهو مسیر خود را مشخص کرده و تصمیم گرفت به ضبط و فراگیرى احادیث بپردازد. از این رو، در محضر اساتید بزرگى مانند ابو الحسن محمد بن اسدى کوفى زانوى ادب زده و در نوشتن احادیث و بحث و گفتگو پیرامون آنها از خود لیاقت بسزایى نشان داد.
هجرت به قم
عصر کلینى را باید «عصر حدیث» نامید. در این زمان نهضتى که براى یافتن، شنیدن و نوشتن احادیث و روایات آغاز شده بود، سراسر ممالک اسلامى را فراگرفته بود و در این میان کلینى را مىتوان یکى از تشنگان پاک باخته علم حدیث به شمار آورد.
کلینى با شناخت عصر خود و موقعیت زمانى و پى بردن به این مسأله که این عصر گذرگاه تشیع است و اگر احادیث و روایات از این بحران بگذرند براى همیشه تشیع مىتواند سالم و به دور از التقاط و انحراف مسیر خود را ادامه دهد؛ شهر رى را که تازه دوست داران مکتب علوى در آن به قدرت رسیده بودند، با همه زیبائیها و جاذبههایش رها کرده و به سوى قم، شهر محدثان و راویان، هجرت کرد.
کلینی در محضر بزرگان قم
ورود کلینى به قم مقارن با حاکمیت سیاسى و دینى مردان با فضیلت و با تقوایى بود که از حدیث گویان مشهور زمان خود به شمار مىرفتند.
در قله این هرم، احمد بن محمد بن عیسى اشعرى قرار داشت که تقوا، فضل و عشق او به اهل بیت علیهم السلام بر کسى پوشیده نیست.
معلم یکی از استادان کلینی که بود؟
کلینى با استفاده از محضر این مرد بزرگ، در کلاس درس استاد دیگرى زانو زد که به «معلم» شهرت داشت.
معلم کسى است که شیخ طوسى در کتاب رجال خود او را از یاران امام حسن عسگرى علیه السلام مىشمارد و او را در زمره کسانى مىخواند که به خدمت امام یازدهم شرفیاب شدهاند و او کسى جز احمد بن ادریس قمى نبود.
نجاشى مىگوید: چون این شخصیت برجسته در پیشگاه امام حسن عسکرى تلمذ نموده و استاد شیخ کلینى است به «معلم» شهرت یافته است.
کلینى در ادامه تحصیل عالم وارسته دیگرى را درک کرد که خود مردى کم نظیر بود. او به محضر «عبد الله بن جعفر حمیرى»، مردى که همه مورخان و علماى رجال و شیفتگان حدیث در مقابل عظمت او سر فرود مىآورند.
او نیز در زمره اصحاب امام حسن عسکرى علیه‌السلام قرار دارد و داراى تألیفات فراوان است.
کتاب «قرب الإسناد» از این فرزانه روزگار، به دست ما رسیده است. «قرب الإسناد» مجموعه اخبارى است که سند آن به امام معصوم مىرسد.
سفرهای شیخ کلینی
گر چه قم مرکز تشیع به شمار مىرفت اما عطش سیرى ناپذیر کلینى به زمزم زلال نور این خاندان، او را بر آن داشت تا آن دیار مقدس و حرم منور را به امید یافتن روایات و احادیث ناشنیده ترک کند.
از این رو او هجرت را آغاز نمود و قم را با تمام ارزشهایش به قصد شهرها و روستاهاى دیگر ترک کرد. کلینى روستاها و شهرهاى بی‌شمارى را پشت سر نهاد و هر جا محدث یا راوى حدیثى مىیافت که حدیثى از اهل بیت را نزد خویش داشت در مقابلش زانوى ادب مىزد و پس از مدتى باز کوله بار عشق و صفایش را بر دوش مىگرفت و راهى دیارى دیگر مىشد.
کوفه یکى از شهرهایى بود که کلینى به آن قدم گذاشت. در آن زمان کوفه یکى از مراکز بزرگ علمى به شمار مىرفت. کوفه شهرى بود که «ابن عقده» در آن حضور داشت. او در حفظ احادیث شهره آفاق بود و بسیارى از شیفتگان علم حدیث را به این شهر بزرگ مىکشاند.
وى یکصد هزار حدیث را با سند در خاطر داشت و کتابهاى بسیارى را به رشته تحریر در آورده و یکى از ارزنده‌ترین آثارش «رجال ابن عقده» است.
در این کتاب، «ابن عقده» شاگردان امام صادق علیه‌السلام را که حدود 4000 نفر بودهاند نام برده و روایات بسیارى را نیز از حضرت امام صادق علیه‌السلام نقل کرده است.
این کتاب تا زمان شیخ طوسى وجود داشته و متأسفانه پس از آن به سرنوشت برخى دیگر از میراثهاى فرهنگى اهل بیت علیهم‌السلام گرفتار شده و مفقود شده است.
مسافرت کلینی به بغداد/ چرا کلینی «ثقة الاسلام» شد؟
کلینى پس از کسب فیض از دهها استاد و محدث در شهرها و مناطق مختلف سرانجام به بغداد رسید. مدت مسافرت کلینى به درستى معلوم نیست؛ اما در این شکى نیست که در طول مسافرتها چنان علم و فضل خود را به نمایش گذاشت و تصویرى از یک عالم شیعه حقیقى در اذهان مردم هر دیار مجسم ساخت که وقتى به بغداد پاى نهاد فردى گمنام نبود.
شیعیان به او افتخار مىکردند و اهل سنت به دیده تحسین به او مىنگریستند.
تقوا و علم و فضیلت او در اندک مدتى شهره آفاق گشت، تا جایى که عامه بزرگان و اندیشمندان معاصر ایشان در مشکلات دینى به او مراجعه نموده و پیروان فرق اسلامى در فتوا به او روى مىآوردند. به همین مناسبت به «ثقة الإسلام» شهرت یافت و او نخستین کسى است که در دوره اسلامى به این لقب مفتخر گردید.
مقام علمى ثقة‌الاسلام کلینی نزد اهل سنت
عظمت و بزرگى کلینى در میان اهل تسنن به قدرى است که ابن اثیر روایتى از پیامبر نقل مىکند که فرمود: «خداوند در آغاز هر قرن شخصى را بر مىانگیزد که دین او را زنده و نامدار نگهدارد.» آنگاه به گفتگو پیرامون این حدیث پرداخته و مىگوید: احیا کننده مذهب شیعه در آغاز قرن اول هجرى محمد بن على، امام باقر علیه‌السلام، در ابتداى قرن دوم على بن موسى، امام رضا علیه‌السلام و در ابتداى قرن سوم ابو جعفر محمد بن یعقوب کلینى رازى بوده است.
به جرأت مىتوان گفت کلینى نام‌آورترین و بلند آوازه‌ترین اندیشمند عصر خود بود. عصرى که اوج تلاش محدّثین و علماى بزرگ و حتى نواب خاص امام عصر عجل الله تعالى فرجه الشریف است.
معاصر بودن کلینی با چهار نائب خاص امام زمان (عج)
ثقة الاسلام کلینى با چهار نماینده خاص حضرت امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشریف که در طول غیبت صغرى 69 سال رابط بین آن حضرت و شیعیان بودند، هم عصر بود و با اینکه آن چهار تن از فقها و محدثین بزرگ شیعه بودند و شیعیان آنها را به جلالت قدر مىشناختند، اما کلینى مشهورترین شخصیت عالى مقامى بود که در آن زمان میان شیعه و سنى با احترام مىزیست و به طور آشکار به ترویج مذهب حق و نشر فضایل اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام همت مىگماشت.
نوشته‌اند شیعه و سنى در اخذ فتوا به او مراجعه مىکردند و در این باره مورد وثوق و اعتماد هر دو فرقه بود.
وى در امانت، عدالت، تقوا و فضیلت و حفظ و ضبط احادیث، که همه از شرایط یک فرد محدث موثق جامع الشرایط است، سر آمد روزگار بود.
نظر دانشمندان درباره ثقة‌الاسلام کلینی
1- نجاشى مىگوید: او در زمان خود، شیخ و پیشواى شیعه در شهر رى بود و حدیث را از همه بیشتر ضبط کرده و بیشتر از همه مورد اعتماد است.
2- سید ابن طاووس می‌گوید: توثیق و امانت شیخ کلینى مورد اتفاق همگان است.
3- ابن اثیر می‌گوید: او به فرقه امامیه در قرن سوم زندگى تازهاى بخشید و عالم بزرگ و فاضل مشهور در آن مذهب است.
4- ابن حجر عسقلانى می‌گوید: کلینى از رؤسا و فضلاى شیعه در ایام مقتدر عباسى است.
5- علامه محمد تقى مجلسى (مجلسی اول) می‌گوید: حق این است که در میان علماى شیعه مانند کلینى نیامده است و هر کس در اخبار و ترتیب کتاب او دقت کند، در مىیابد که از جانب خداوند مورد تأیید بوده است.
استادان شیخ کلینی
ثقة الإسلام کلینى از محضر بزرگ مردانى بهره برده که هر یک در عصر خود از نوابغ روزگار به شمار مىرفتند. برخى از آنها عبارتند از:
1- ابو الحسن محمد بن اسدى کوفى 2- احمد بن محمد بن عیسى اشعرى 3- احمد بن ادریس قمى 4- عبد الله بن جعفر حِمیَرى 5- احمد بن محمد بن عاصم کوفى 6- حسن بن فضل بن زید یمانى 7- محمد بن حسن صفار 8- سهل بن زیاد آدمى رازى 9- محمد بن اسماعیل نیشابورى 10- احمد بن مهران و…
شاگردان شیخ کلینی
1- ابن ابى رافع 2- احمد بن احمد کاتب کوفى 3- احمد بن على بن سعید کوفى 4- ابو غالب احمد بن محمد زرارى 5- جعفر بن محمد بن قولویه قمى 6- على بن محمد بن موسى دقاق 7- محمد بن ابراهیم نعمانى معروف به ابن زینب (ابن ابى زینب) که از شاگردان مخصوص و نزدیکان او بوده و کتاب کافى را او نسخه بردارى کرده است. 8- محمد بن احمد سنانى زاهرى مقیم رى. 9- محمد بن على ماجیلویه. 10- محمد بن محمد بن عصام کلینى. 11- هارون بن موسى
آثار و تألیفات شیخ کلینی
1- کتاب کافى، معروفترین تألیف کلینى کتاب با عظمت و گرانقدر و نفیس «کافى» است که نه تنها بزرگترین کار اوست؛ بلکه در جامعه اسلامى کتاب معتبرى در حدیث چون کافى تألیف نشده است.
شیخ کلینی کتاب کافی را در مدت 20 سال نوشته است. کلینی در مدت این 20 سال سفرهای مختلفی کرده و به جمع آوری روایات پرداخته است.
قسمت‌های مختلف کتاب کافی
تا آن زمان، کمتر کتابی باب‌بندی و به اصطلاح تبویب می‌شد. لذا وقتی کسی می‌خواست یک مسئله را استنباط کند، باید خیلی جستجو می‌کرد تا بتواند روایتی را در موضوعی خاص بیابد تا به آن استناد کند و از آنجا حکم را بفهمد. ولی کلینی وقتی «اصول اربعمائة» را دید، کاری که کرد این بود که کتاب خودش را بر مبنای مباحث فقه تبویب کرد. او با این کار خدمت بزرگی به عالم فقاهت کرد.
کلینی، کتاب کافی را به سه قسمت تقسیم کرد: اصول کافی: کلینی اصول کافی را به باب های متعددی تقسیم کرده و روایات مربوط به هر باب را در همان جا آورده است. دو جلد اول و دوم، اصول کافی است. مباحث آن مربوط به اعتقادات یا مباحث مرتبط با آن مثل دعا و کفر و ایمان و … است که مربوط به ابواب متعدد اصول عقاید در رابطه با توحید، نبوت و یا امامت است.
بعد از آن، جلد 3 تا جلد 7، فقه است که این پنج جلد مباحث فقهی را در بر می‌گیرد. از کتاب طهارت شروع می‌شود و تا انتهای کتاب دیات همه را شامل می‌شود. البته چینش آن با چینشی که امروزه در کتاب های فقهی داریم، متفاوت است اما تمام مسائل فقهی که امروزه داریم را کلینی در کافی خود باب بندی کرده است.
سپس جلد هشتم که روضه کافی است و مباحث مختلف و روایات متعدد را جمع کرده است.
با این کار کلینی، فقیه به راحتی و بدون زحمت می‌تواند به باب مورد نظر مراجعه کرده و تمام روایات مربوطه را ببیند. کار مهم دیگر کلینی این است که روایات مربوط به یک باب را از اصل‌های متعدد و هر کجا که بوده در یک جا جمع کرد.
لازمه تبویب، تقطیع روایات است که کافی این کار را نیز انجام داده است. مثلا او موضوعات متعدد یک روایت را تفکیک کرده و با تقطیع روایت، هر موضوع را در باب مربوط به خودش آورده است.
کافی آنقدر کتاب مهم و با ارزشی بوده که بیش از 20 شرح برای آن نوشته‌اند و بیش از 30 حاشیه برای کافی زده‌اند.
ترجمه‌های متعددی از این کتاب شده که ناشی از عظمت اثر کلینی است و بزرگان علما و فقها برای آن شرح‌ها نوشته‌اند و حاشیه زده‌اند.
برخی از صاحب‌‌نظران معاصر گفته‌اند کتاب کافی، بهترین کتاب حدیثی و بهترین جامع حدیثی ماست.
مهمترین شرح‌های کافی عبارتند از:
1 - مرآت العقول از علامه مجلسى که با دیدى فقهى نگاشته شده است.
2 - شرح صدر المتالهین معروف به ملاصدرا، که نگرش او نگرشى حکمی و عرفانی است.
3 - کتاب وافى نوشته فیض کاشانى.
4 - شرح ملا صالح مازندرانى.
2- کتاب رجال 3- کتاب ردّ بر قرامطه 4- کتاب رسائل ائمه علیهم السلام 5- کتاب تعبیر الرؤیا 6- مجموعه شعر، مشتمل بر قصایدى که شعرا در مناقب و فضایل اهل بیت عصمت و طهارت علیهم‌السلام سرودهاند.
